Мусоҳиба бо хабарнигори рӯзномаи «Ҷумҳурият» Барнои Қодирдухт

 – Шеъру шоир бори нахуст кай ҳамдигарро меёбанд? Шумо бори аввал кай эҳсос кардед, ки шеър бо Шумо пайванд мешавад? Ин эҳсос чӣ гуна буд?

– Ин суолест, ки ба он ва шояд ба ҳамаи суолҳои ояндаи Шумо ҳам ҳар шоир аз рӯйи таҷрибаи эҷодии худ бояд ҷавоб гӯяд, ки ман ҳам ҳамин тавр хоҳам кард. Ман асосан худ ҳамеша дар пайи шеър мегаштам ва мегардам, ба ин ҳамаи давраи омӯзиши фанну ҳунари шеър дохил мешавад, то он ки шеъре мегӯйӣ дар камоли балоғату фасоҳат. Дар давраи камолот ҳам. Аз батни модар шоир таваллуд шудан сахт муболиғаест, бо эҳсосу идроки шоирона таваллуд шудан дуруст аст, ки онро ҳам бояд тарбият дод. Шоир ҳамеша дар ҷустуҷӯйи шеър аст ва вақте ки ӯ саропои вуҷуд ва оламашро бо шеър, масалан, ҳамчун Мавлоно, дақиқтараш, бо ишқ фаро мегирад, ки заррае барои чизи дигар ҷой намемонад, он вақт он ишқ дар сурати шеър шояд ба ҷустуҷӯйи вай меояд ва он ҳам на дар шакли тайёр, балки ҳамчун ҳавое, оҳанге, таассуроте, маъное, ки ба қолаби шеър бояд рехта шавад. Ва дар ҳамин ҳолат ҳам шоир ба ҷустуҷӯйи шеър рафтааст, зеро зеҳни ӯ нохудогоҳ дар ин ҷода кор кардааст, тамоми таҷрибаи пешинаи шоирии ӯ барои ин «омадан» замина муҳайё намудааст, агар ин тавр намешуд, он ба ҳар каси ношоир ва нотайёр омаданаш мумкин буд, ки то ҳол дар таърихи шеър як бор ҳам воқеъ нашудааст.

Бо худи ман ҳам чунин ҳолат рух медиҳад, ки аввал маро ҳолу ҳавое, таассуроте фаро мегирад, ё маъное дар зеҳнам мечархад, ки бояд шакли бадеии худро пайдо намояд ва водор месозад, ки қалам ба даст гирам, вале ҳангоме ки ба навиштан оғоз мекунам, сад бор аз баҳри шоирӣ мегузарам, зеро ба муқовимати сахти сухан рӯ ба рӯ меоям ва гумон мекунам, ки ман ҳаргиз аз уҳдаи ин кор намебароям. Ва ҳар дафъа ҳамин тавр, вале ҳамин ки як ду мисраи мақбул аз байни он навиштаҳо рух менамояд, маро умед мебахшад, ки шояд аз уҳдаи ифодаи он чизе бароям, ки мехоҳам. Аммо азбаски аз рӯйи таҷриба медонам, ки ҳар қадар муқовимати сухан сахттар бошад, он қадар лафз тоза мешаваду маънӣ амиқтар меравад, ба он дудастатар мечаспам, ки бо ҳар роҳе бошад ба он ғолиб оям. Сухан, албатта, дар ин ҷо аз шеъри асилу олист, вагарна танҳо барои бо қофияҷанг сохтани мисраъҳо ҳеҷ муқовимату мушкил нест, ки ман он гуна шеърро қабул надорам. Шоири бузурги рус Владимир Маяковский бо ҳамаи он тавоноӣ ва қудрати бесобиқаи шоириаш дар як рӯз аз чаҳор мисраъ бештар навишта наметавонист, вале он чаҳор мисраъ чунон аст, ки ҷойи онро тамоми эҷодиёти як шоири қофиябозе наметавонад бигирад.

Эҳсоси шоирона дар ман тақрибан дар синфҳои 7-8 мактаби миёна, дар 12-13 солагиам пайдо шуда, маро водор мекард, ки қалам ба даст гираму ба ифодаи он бикӯшам, аммо то ифодаи воқеан шоиронаи он хеле роҳи тӯлоние дар пеш буд, зеро, мутаассифона, ман дар бачагӣ роҳнамое дар ин ҷода надоштам ва таълим ҳам дар мактаби миёна ба ин ҳеҷ мадад карда наметавонист. Аммо он ҳис маро талқин мекард, ки ин корро ҳатман бояд пайгирӣ кунам.

– Ёди замони бачагӣ зуд-зуд Шуморо фаро мегирад ва он рӯзҳо чи таъсире дар Шумо гузоштаанд?

– Не, ман аз замони бачагиам кам ёд меорам, шояд барои он ки фурсат надорам, ё шояд барои он ки як андоза ҳавои ҳузн дорад. Ман дар баъзе аз шеърҳоям, аз ҷумла, дар «Ҳасрат» ва дар аввали манзумаи «Санги ман—алмос» аз он ёд кардаам.

– Кай шеър барои Шумо маънии зиндагӣ гардид?

– Ҳарчанд ман аз бачагӣ ҳис мекардам, ки шеър бояд маънии зиндагиам бошад, аммо то хеле вақт худро батамом ба он бахшида натавонистам, зеро таҳсил дар донишгоҳ, баъд дар аспирантура, баъд машғулият ба илму танқид маро имкон намедоданд, ки ба он тамоми ҳастии худро бибахшам. Вақте ки шеър маънии зиндагии ман шуд мегӯед, шеъри асил ва олӣ бояд дошта бошед, ки далели зиндагии пурмаънои шоиронаатон бошад. Ман, ки имрӯз бисёр навиштаҳои пешинаамро бо дасти худ батамом хат мезанам ва ё чунон таҳрир мекунам, ки баъзан баробари аз нав навиштан аст, наметавонам бигӯям, ки шеър аз фалон вақт маънои зиндагии ман гардид, зеро ин ҳарф барои ман чунин маъно дорад, ки ман маънои зиндагиамро ончунонки мехостам, дар шеърам ифода карда тавонистам. Шояд ман ин ҳарфро оид ба китоби шеърҳоям «Санги ман – алмос», ки соли гузашта дар нашриёти «Адиб» чоп шуд, қисман гуфта тавонам, танҳо қисман ва ин чунин маъно ҳам дорад, ки агар дар бораи шеъри банда қазоват мекунед, аз рӯйи ҳамин китоб бояд бикунед.

– Шеъри хуб моли истеъдод аст ё заҳмат?

– Ҳар ду. Зеро истеъдоде нест, ки бе заҳмат комил шуда бошад ва заҳмате ҳам нест, ки бе истеъдод ба ҷое расида бошад. Ҳастанд онҳое, ки дар ҷавонӣ ё дар давраи аввали эҷодиёташон нисбат ба ҳамсолони худ хеле пеш буданд, вале барои такмили истеъдоду маҳорати худ, ки заҳмат накашиданд, на танҳо пеш нарафтанд, балки аз дигарон ақиб ҳам афтоданд, вале онҳое, ки омӯхтанд, заҳмати гаронро бар дӯш гирифтанд, истеъдодашонро ба камол расониданд, ба қуллаҳои баланд баромаданд. Мисоли гурӯҳи дуюм қариб дар эҷодиёти ҳар шоири қудратманди имрӯзаамон собит мешавад, ки ҳангоми муқоиса кардани маҷмӯаи аввалин бо маҷмӯаҳои баъдинаашон ба назар мерасад. Ҳамчунин маҷмӯаҳои аввалину баъдинаҳои онҳоеро ҳам, ки наомӯхтанду заҳмат накашиданд, муқоиса кунед, хоҳед дид, ки онҳо на танҳо пеш нарафтаанд, балки ақиб рафтаанд, зеро пеш нарафтан дар ҳоле, ки дигарон пеш мераванд, маънои ақиб рафтанро дорад.

Таҷрибаи ҷаҳонии шеър нишон медиҳад, ки шоирон аз ин ҷиҳат асосан ду навъ мешаванд, як навъ аз давраи аввали эҷодиёташон бакамолрасида ба назар меоянд ва роҳи ба камолот паймудаи онон баралло намоён нест, навъи дигар чунонанд, ки аз асаре бар асаре, аз даврае бар даврае роҳи такомули онон равшан ба мушоҳида меояд. Қариб ҳамаи шоироне, ки гениалӣ, соҳибдаҳо, соҳибнубӯғ шинохта шудаанд, ба навъи дуюм тааллуқ доранд ва ин як бори дигар собит менамояд, ки истеъдод танҳо дар натиҷаи заҳмати беандоза ба нубӯғ расиданаш мумкин аст. Ҳофизшиносон низ қайд кардаанд, ки Хоҷа то охири умр дар такмилу таҳрири ғазалҳояш заҳмат кашидааст, то ба ин дараҷаи эъҷоз расидааст.

– Арзиши шеъри баландро аз рӯйи кадом меъёр метавон муайян кард? Чӣ муҳимтар аст?

– Барои шинохти шеър дар илми адаби чандсадсолаи мо меъёрҳои бисёре муайян шудаанд, ҳамчун балоғат, фасоҳат, салосат, ки онро аз ҷиҳати мундариҷа ва шакл ба санҷиш мегиранд, аммо агар масъаларо иҷмолитар гирем, он ба маъною бофт, муҳтаво ва ҳунар, яъне чӣ гуфтан ва чӣ тавр гуфтан оид мешавад. Сари ин масъала баҳси бисёре ҳаст, ки кадоме аз инҳо муҳимтаранд, шаклгароён бар инанд, ки чӣ тавр гуфтан муҳимтар аст, маъногароён бар чӣ гуфтан. Вале ба ақидаи ман онҳое дар ҷодаи ҳақ ҳастанд, ки бар ҳар дуи инҳо арзиши баробар қоиланд. Як маънои ночизро ба сад пероя ҳам баста ба назди ман оред, ба ду пул намегирам, аммо агар бинам, ки як маънои олӣ дар либоси нодилфиреб омада бошад, дилам месӯзад, ки ҳайф. Як мисол аз таҷрибаи эҷодии худ меорам. Ҳангоми донишҷӯйи курси се ё чаҳори донишгоҳ буданам шеъре бо номи «Имони саг» навишта будам ва дар яке аз маҳфилҳои «Адибони ҷавон»-и донишгоҳ, ки бо иштироки Аминҷон Шукӯҳӣ доир шуда буд, ҳамроҳи шеърҳои дигарам ба муҳокима ҳам гузошта будам. Ман, ки маҷмӯаи шеърҳоямро хеле баъд, пас аз нашри китобҳои танқидиам ба чоп расонидам, аз байн фосилаи бисёре гузашт ва баъзе шеърҳои дар давраи аввал навиштаам гум шуданд ва ё шояд ҷое дар байни коғазҳоям бошанд, ки пайдо карда натавонистам, аз ҷумла, ҳамин шеърро ҳам, вале мазмунаш, ки дар ёдам буд, онро аз нав навиштам ва ҳоло яке аз шеърҳои писандидаи ман аст. Агар он муҳтавои хубе намедошт, дар ёди ман намемонд ва онро аз нав наменавиштам.

Меъёри муайян кардани шеър барои завқи салим, комил ва тарбиятёфта, ба назари ман, ягона ва доимист. Он ифроту тафрите, ки дар баъзе асрҳо дар шинохти шеър ба назар мерасанд, дар натиҷаи арзиши бештаре қоил шудан ба ин ё он навъи ҳунари он ба миён омада, дар давраҳои баъд аз эътибор афтодаанд, зеро меъёри асосӣ – гавҳарро камтар ба назари эътибор гирифтаанд. Бинобар ҳамин ҳам имрӯз барои мо ҳам шеъри Одамушшуаро Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ ва ҳам шоири қарни бист, масалан, Аҳмади Шомлу (албатта, дар намунаҳои беҳтаринаш), ки дар бофту услуб ба ҳам ба куллӣ фарқ мекунанд, ҳар ду ҳам шеъри олиянд. Ин ҷо мақсад гавҳари шеър аст, на воситаҳои ёрирасони он мисли вазну қофия . Агар ҳамин тавр намешуд, шеъри классикии мо ҳатто дар намунаҳои олияш имрӯз барои мо арзише надошт, ҳол он ки ин тавр нест, яъне ҳамон гавҳари ягона, доимӣ, азалӣ амал мекунад ва то абад ҳам амал хоҳад кард, зеро амали ҳар чӣзи азалӣ абадист. Хуллас, гавҳар ва меъёри шинохти шеър азалӣ ва абадист. Як мисоли дигар, Ғазали ғазалҳои Сулаймон аз Китоби муқаддас аз кадом шеъри олии ин замон камтар аст, маъзарат мехоҳам, баръакс, кадом шеъри ин замон ба пояи самимият, тару тозагӣ ва шеърияти он шеъри ошиқона мерасад? Ва ё ба масалҳои ӯ. Ва боз ҳоло олимон таҳқиқ кардаанд, ки онҳо ба давраи аз он ҳам қадимтар, ба давраи мисриёни қадим, ба ҳазорсолаи дуюми то ҳазораи мо тааллуқ дошта, бо иштибоҳ ба номи Сулаймон нисбат дода шудаанд. Агар гавҳари шеър азалӣ ва абадӣ набошад, пас он чист, ки дар давоми чаҳор ҳазор сол як чизро дар назари мо ҳамчун шеъри асил зинда ва тару тоза нигоҳ медорад?

Агар завқи замон дар шинохти шеър бар муқобили гавҳари азалии шеър бошад, он зуд аз байн хоҳад рафт. Дар «Бадоеъ-ул-вақоеъ»-и Зайниддин Восифӣ, ки моли асри ХУ1 аст, қиссае ҳаст, ки Восифӣ ва Мавлоно Қатилӣ, ки ҳар ду ҳам шоири соҳибзавқ буданд, пас аз мутолиаи «Шоҳнома»-и безаволи Фирдавсӣ, ки аз шаст ҳазор байт иборат аст, танҳо шаш байтро ҳамчун шеъре, ки «маъонии хос» дорад, яъне ҳамчун шеъре, ки онро ба ҷуз Фирдавсӣ касе ба ин ҳуармандӣ гуфта наметавонист, ихтиёр мекунанд. Аммо меъёри шинохти «Шоҳнома» ба «маъонии хос» маҳдуд нашуда, чандин баробар бузургтар аст ва имрӯз касе мақсад намекунад, ки онро танҳо аз рӯйи ин меъёр арҷгузорӣ намояд. Ин иштибоҳ дар натиҷаи он сар зада буд, ки онҳо шеъри ҳамосиро, ки меъёру шинохти худро дорад, бо меъёру шинохти ашъори ғиноӣ ба арзёбӣ гирифтанд. Аммо дар он замон дигароне ҳам буданд, ба монанди Давлатшоҳи Самарқандӣ ва Атоуллоҳи Ҳусайнӣ, ки ба ин асари беназир баҳои сазовор додаанд. Шинохти шеър тарбияти ҳамаҷонибаи завқро тақозо дошта, истеъдоди нодирест, ки онро ҳатто аз гуфтани шеър боло гузоштаанд:

Шеър гуфтан гарчи дур суфтан бувад,

Лек фаҳмидан беҳ аз гуфтан бувад.

Яке аз устодони шеъри имрӯзаи форсӣ Шафеии Кадканӣ дар сарсухани яке аз китобҳояш меорад, ки дар ҷавонӣ ба бисёр ғазалҳои Ҳофиз мухаммас баста будам ва яке аз он ғазалҳо «Дар вафои ишқи ту машҳури хубонам чу шамъ» буд, ки ба назари ман олитарин ғазали Ҳофиз меомад. Рӯзе аз устодам Адиби Нишопурӣ пурсидам, ки ба назари Шумо беҳтарин шеъри Ҳофиз кадом аст? Дилам мехост, ки ҳамин ғазали дӯстдоштаи маро гӯяд, аммо ӯ «Ману инкори шароб, ин чӣ ҳикоят бошад?» гуфт, ба дил гуфтам, чӣ одами безавқе будааст. Аммо имрӯз, ки бар ин ду ғазал меандешам, мебинам, ки то чӣ андоза ҳақ ба ҷониби ӯст ва он вақт ман ба чӣ безавқӣ як ғазали каммояеро, ки агар дар девони Ҳофиз намебуд, эҳтироми ӯро болотар мебурд, ба шеърҳои дигари олии ӯ тарҷеҳ додаам.

Агар шеър меъёри ягона ва азалӣ намедошт, ки онро гавҳари шеър гуфтем, мо, масалан, ашъори ин ду шоир - Умари Хайём ва Уолт Уитменро, ки аз ҷиҳати услуб бар ҳам замину осмон фарқ доранд, дар як вақт ҳамчун шеър пазируфта наметавонистем. Вале мо қоилем, ки эҷоди ин ҳар ду воқеан шеър аст, яъне гавҳари шеърро дарёфтаем.

– Шумо шеъри тасвириро бештар меписандед ё эҳсосиро?

– Ман ба шеър назари фарохе дорам, ки дар айни ҳол толиби амиқӣ ҳам ҳаст, яъне ман ҳар гуна шеърро, ки гавҳари шеърӣ дошта бошад, қабул дорам, хоҳ тасвирӣ бошад, хоҳ эҳсосӣ. Аммо биёед, бар худи суол амиқтар биандешем, ки он ҳам имрӯз яке аз масъалаҳои доғи мубоҳисавии шеър аст. Ашёи асосии шеър чист? Калима. Калима воситаи чист? Воситаи ифода аст, то тасвир, воситаи тасвир нақш асту ранг. Ҳарчанд шеър аз воситаҳои наққошӣ ва мусиқӣ истифода карда, ин се навъи ҳунарро ба ҳам меорад, аммо моҳияти асосии он, аввалан, дар ифодаи ҳиссиёт, маъною мазмун аст, ки дар ин кор аз тасвир ҳам истифода мекунад. Бинобар ин онҳое, ки аз шеър танҳо тасвир мехоҳанд, аз он чизеро тақозо доранд, ки махсуси навъи дигари ҳунар аст. Дар ин ҷо ҳам дурусташ хайрулумури авсатҳо, яъне ҳадди эътидол аст. Ҳазор сол аст, ки ҳар ду навъ шеър дар адабиёти мо ва забони мардум зиндааст. Ин ду мисол аз устод Рӯдакист, ки аввалӣ ҳеҷ тасвир надорад ва баъдӣ бештар дар асоси тасвир сохта шудааст.

Гар бар сари нафси худ амирӣ, мардӣ,

Бар кӯру кар ар нукта нагирӣ, мардӣ.

Мардӣ набувад фитодаро пой задан,

Гар дасти фитодае бигирӣ, мардӣ.

Ва баъдӣ:

Биёр он май, ки пиндорӣ, равон ёқути ноб астӣ

Ва ё чун баркашида теғ пеши офтоб астӣ!

Ба покӣ, гӯйӣ, андар ҷом монанди гулоб астӣ,

Ба хушшӣ, гӯйӣ, андар дидаи бехоб хоб астӣ!

Ва ҳар ду ҳам шеъри олист, аввалӣ ба эътибори маънои баланди инсонпарварӣ доштанаш ва дуюмӣ ҳам, ки майро ҳамчун воситаи барҳамзанандаи ғаму андӯҳи инсон бо тасвири зебо ва суханони пуртароват ситоиш мекунад. Мақсади ниҳоии ҳар ду ҳам ифодаи маъност.

– Оё Шумо ҳамеша назди шеъри худ самимӣ ҳастед ё буданд лаҳзаҳое, ки бо ягон андеша аз баёни асли сухани худ худдорӣ карда бошед?

– Шоир ҳам дар байни мардум зиндагӣ мекунад ва таассуроти неку бади хешро ҳам аз муносибат бо онҳо бармедорад ва табиист, ки дар ӯ ҳиссиёте ҳам ҳаст, ки то чӣ андоза раво будани гуфтани ин ё он таассуротро назорат мекунад. Хушбахтона ва ё бадбахтона дар ботини ман ҳам ҳамин гуна назоратчӣ ҳаст, аммо ин маънои онро надорад, ки агар ман асли сухани худро то охир нагуфта бошам, самимӣ набошам, не, ман то он ҷо, ки гуфтаам, самимӣ ҳастам, аммо дар бораи он чизе, ки худдорӣ карда нагуфтаам, қазоват намешавад кард, то нагӯям. Аммо чунин ба назар мерасад, ки ман ба худ барои гуфтани хеле чизҳо иҷозат додаам, ки ҳатто Фарзона барин шоири дар шеър хеле озодандеш оид ба ман чунин менависад, албатта, бо муҳаббат ва муболиғаомез «мехоҳам, дар мавриди шеър чун Шумо ба ҳеҷ кас наандешам ва ба худ андешам…» Шояд дақиқтараш он бошад, ки ман ба худ ҳам наандешидаам, агар ба худ меандешидам, худдорӣ мекардам. Албатта, ин «беандешагии» шоир маънои андешидан бар манфиати мардум ва беҳбуди ҷомеаро дар назар дорад. Кори шоир ҳалвофурӯшӣ нест.

– Ҳар боре адабиёти классикиро мутолиа мекунед, чӣ андешаю хулосаҳои нав дар сари Шумо пайдо мешавад?

– Агар манзури Шумо аз классикӣ адабиёти замони куҳан бошад, на фақат танҳо намунаҳои олияш, яъне классикааш, маро ҳангоми мутолиаи он ду навъ таассурот фаро мегирад. Аввалан, вақте ки намунаҳои нотакрори онро дар эҷодиёти Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Саъдӣ, Ҷалолиддини Балхӣ, Ҳофиз, Камол, Бедил ва дигарон мехонам ба худ меболам, ки инсон чӣ қудрате дорад, ки бо сухан ин гуна муъҷизаофарӣ мекунад, вале вақте ки дар девонҳо ғазалҳои бисёреро мехонам, ки такроранду кашфе дар маънию сухан надоранд, дилгир мешавам, ки ҳайфо, умри гиронмояро ба ин суханбофиҳо бохтаанд.

Ғазал, ки аз серистифодатарин анвои шеъри классикист, бо як навъ истиқлоли маъноии байтҳояш, ки имкони дар як ғазал аз ҳар маҳаллу фазо овардани суханро медиҳад, мутаассифона, бисёр вақт ба ҷойи баланду олӣ гуфтани он, баръакс ба пасту суст гуфтан ва суханбофӣ кардан сабаб шудааст, ки, албатта, гуноҳи шакл набуда, гуноҳи шоираш аст. Ғазали олӣ гуфтан кори содае нест, ки бисёриҳо имрӯз ҳам ҳамин тавр гумон доранду ноком мешаванд. Насруллоҳи Мардонӣ, дар Эрон, дар яке аз таҳия ва нашрҳои девони устоди бебаҳси ғазал Ҳофиз, ғазалҳои ӯро аз нигоҳи шахсияш ба шаш даста ҷудо ва чунин рутбагузорӣ мекунад: Олии 1, олии 2, хуби 1, хуби 2, мутавассити 1, мутавассити 2. Аз 678 ғазале, ки дар он нашр оварда шудааст, ӯ ба 24 ғазал олии 1 ва ба 45 ғазали дигар олии 2 рутба медиҳад. Албатта, дар баъзе мавридҳо бо ин назари шахсӣ мешавад баҳс кард, аммо ҳоло таъкиди он чиз муҳим аст, ки агар Ҳофиз бо он тавоноӣ ва ҳунармандӣ танҳо тақрибан дар даҳ дар сади ғазалҳояш ба нуқтаи олӣ расида бошад, пас пеш аз овораи ғазал шудан бояд як фикр карду имконияти худро чену баркаш. Бинобар ин, вақте ки ғазалҳои пасти шоирони гузаштаро мехонам, ки, мутаассифона, кам ҳам нестанд, бо Аҳмади Шомлу ҳамфикр мешавам, ки дар «Шеъре, ки зиндагист…» - и худ мегӯяд:

Мавзӯи шеъри шоири пешин

Аз зиндагӣ набуд.

Дар осмони хушки хаёлаш ӯ

Ҷуз бо шаробу ёр намекард гуфтугӯ.

Ӯ дар хаёл буд шабу рӯз

Дар доми гиси музҳики маъшуқа пойбанд,

Ҳол он ки дигарон

Дасте ба ҷоми бодаву дасте ба зулфи ёр

Мастона дар замини Худо наъра мезаданд.

– Кадом давраҳои таърихӣ ва кадом шахсиятҳо бештар таваҷҷуҳи Шуморо ба худ ҷалб мекунанд?

– Маро танҳо шахсиятҳои маънавӣ ба худ машғул медоранд ва давроне, ки онҳоро ба вуҷуд овардааст, аз ҷумла, шахсият ва даврони Зардушт, Будо, Суқрот, Афлотун, Арасту, Исои Масеҳ, Муҳаммад(с) ва дигар орифону файласуфони аҳди қадиму навин, ки зикри ҳамаи онҳо дар ин ҷо зарурат надорад.

– Ба фикри Шумо ба шоир дастгирӣ лозим аст ё не?

– Мададгор бошад, албатта, бад нест, ки инро пеш аз мо ҳам гуфтаанд:

Ҳеҷ кас аз пеши худ чизе нашуд,

Ҳеҷ оҳан ханҷари тезе нашуд.

Аммо ин ба шахсият, ба характери шоир бештар бастагӣ дорад. Онҳое, ки шахсияти тавоно доранд, бе дастгирӣ ҳам, бо душворӣ ва заҳмати бештар, албатта, ба қуллаи муродашон мерасанд. Шоири рус Ярослав Смеляков мегуфт, ки шоирони ҷавонро ҳамчун пишакҳое, ки ҳоло чашмашонро боз накардаанд, дар об ғарқ бояд кард. Манзураш бегумон ин буд, ки тавонояш ҳатман наҷот хоҳад ёфт, нотавонаш даркор нест.

– Шумо қабл аз ҳама худро шоир меҳисобед ё мунаққид?

– Ман дар яке аз маҳфилҳои эҷодиям ба ин суол чунин ҷавоб дода будам, ки ман дар байни шоирон беҳтарин мунаққид ва дар байни мунаққидон беҳтарин шоирам. Оё ҷавоби хубе нест? Дар ҳар ду ҳолат ҳам беҳтарин. Аммо Гулназар дар мақолааш оид ба эҷодиёти ман навиштааст, ки ин ҳарф, албатта, шӯхист ва «Аскар Ҳаким дар маҳфили шоирон ҳам на танҳо беҳтарин мунаққид аст». Аммо агар масъаларо ҷиддӣ гирем, ман ҳамеша аз навиштаҳои худ дар ҳар ду соҳа ҳам эҳсоси қаноатмандӣ надоштам ва надорам.

– Барои шоири асил кадом сифатҳо муҳиманд?

– Дардошноӣ, самимият, ҳақгӯйӣ, зебошиносӣ, албатта, бар замми соҳибистеъдодӣ.

– Бурди шеъри нав дар чист?

– Дар домани фарохи ифодаи таассурот ва ҳиссиёт, ки бешубҳа, домани истифодаи васеи калимотро ҳам муҳайё месозад. Тозагии услуб, суварнигории сухан ва нотакрории зарбу оҳанг. Шеъри нав, ки аз қолаби тайёри пешинаи вазну қофия худро озодтар мегирад ва ё тамоман сарфи назар мекунад, онро ҳар бор бо тақозои мазмуну услуб бояд ба танзим биёрад ва ҷойи онҳоро бо зарбу оҳанги мувофиқ ва сурату маънии тозаву барҷаста чунон пур намояд, ки он халоъ на танҳо эҳсос нашавад, балки аз шеъри суннатӣ ҳам пурбортар ва ҳамоҳанги мазмун садо дода, мушаххасӣ, нотакрории шакли онро таъмин намояд.

– Назари Шумо ба шеъри ҷавонон?

– Бисёр ҳам мусбат. Онҳо аз ҷавононе, ки панҷоҳ-шаст сол қабл аз ин ба адабиёт ворид мешуданд, чанд сару гардан болотаранд. Ҷавонони имрӯз қариб дар сатҳи устодон менависанд, зеро барои онҳо замина омода шуд. Албатта, мое, ки адабиёти оламшумули ҳазорсола дорем, наметавонем, бигӯем, ки панҷоҳ-шаст сол пеш аз ин замина набуд, зеро замина ҳамон шеъри классикист, вале таҷрибаи онро ба замони нав мувофиқ кунонидан набуд, ки ин кор дар садаи бист анҷом дода шуд ва ҷавонони имрӯз акнун аз он зина боло мераванд. Бубинед, агар ҳаминҳо, ба монанди Шаҳноза, Озар, Адиба, Офоқ, Нуралии Нурзод, Ховари Абулҳай, Салими Зарафшонфар, Сурӯш, Гулноз ва худи Шумо, Барнои Қодирдухт, ҳам ба зумраи ҷавонон дохил шаванд, чӣ шоирони олиҷанобе ҳастанд. Баъзеи инҳо нуқсҳое дар забону услуб, вазну қофия доранд, аммо онҳое ҳастанд, ки гавҳари шеърро дарёфтаанд, аммо, ба ном, шоирони баркамоле кам нестанд, ки як умр навиштанду ин гавҳарро нашинохтанд. Аммо аз ҳар насл мувофиқи замонаш талаб карда мешавад, аз ин ҷиҳат, ҷавонон хеле хубтар, пухтатар ва амиқтар бояд кор кунанд.

– Шумо аз давраи ҷавонӣ вазифаҳои масъулиятноке бар дӯш доштед? Ин ба Шумо чӣ гуна муяссар мегардид?

– Ман дар умри худ барои ба даст овардани ҳеҷ вазифае ташаббусе аз худ зоҳир накардаам ва ҳатто, зиёда аз ин, аз пеши худ ягон аризае нанавиштаам, ки маро ба фалон кор қабул кунед, маро ба ҳар вазифае, ки доштам, худи нависандагон пешниҳод ва интихоб кардаанд ва ман кор кардаам, корам хуб буд ё бад нависандагон медонанд. Шояд на он қадар бад кор мекардам, ки нависандагон маро се маротиба котиби Раёсати Иттифоқи нависандагон ва ду навбат раиси ин иттифоқ интихоб карданд, ки бештар аз бисту панҷ солро дар бар мегирифт. Ҳоло мавридаш аст, ки аз нависандагон самимона изҳори сипосгузорӣ кунам.

Ба ман зарур аст, ки дар ин ҷо ба Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалии Раҳмон, ки аз ҳисоби квотаи худ маро узви Маҷлиси миллӣ таъйин ва ҳамчунин номзадиямро ба ҳайси муовини Раиси Маҷлиси миллӣ пешниҳод карданд, самимона изҳори ташаккур намоям ва ин ташаккури шахсии танҳо ман набуда, ташаккури аҳли адабу фарҳанги кишвар аст, зеро дар таърихи давлатдории тоҷикон ҳеҷ намояндаи адаб аз ҷониби Сардори Давлат ба ин мақоми баланди давлатдорӣ бардошта нашуда буд. Ин бори дигар фазилати фарҳангпарварии Сардори Давлати моро тасдиқ менамояд. Қарзи виҷдонии ман аст, ки ба аъзои Маҷлиси миллӣ ва махсусан, ба Раиси Маҷлиси миллӣ Маҳмадсаид Убайдуллоев, ки панҷ сол бо ҳам кор кардем ва ман нигоҳи худро барои ба бисёр масъалаҳои муҳими замон аз мавқеи давлат ва давлатдор нигаристан бештар такмил додам, аз таҳти дил изҳори сипос намоям. Ин ҳам барои аҳли адаб мактаби бузург аст.

– Мегӯянд, ки Шумо бе доштани китобе ба узвияти Иттифоқи нависандагон пазируфта шудаед? Ин воқеа чӣ гуна рух дод ва оё Шумо низ дар давраи раисиатон чунин иқдоме анҷом додаед?

– Бале, ҳамин гуна истисно рух дода буд бо раъйи устод Мирзо Турсунзод. Вале ман худ ин гуна иқдоме карда натавонистам. Аммо пеш аз раисиям, Фарзонаро, ки шеърҳояшро дар маҷаллаи «Садои Шарқ» чоп шуданду ман онҳоро хонда ба ваҷд омада будам, вале худашро он вақт шахсан намешинохтам, дар яке аз ҷаласаҳои раёсати Иттифоқи нависандагон пешниҳод кардам, ки ба узвият қабул карда шавад, вале, мутаассифона, он пешниҳод ҷонибдорӣ наёфта буд.

– Аз кадом устодон хотираҳои фаромӯшнопазире доред?

– Ман, ки аз ҷавонӣ дар ҳалқа ё дар наздикии устодони адабиётамон кор кардаам, қариб аз ҳамаи онҳо, аз ҷумла, аз устодон М. Турсунзода, С. Улуғзода, Ҷ. Икромӣ, М. Миршакар, Б. Раҳимзода, А. Шукӯҳӣ хотираҳои мондагоре дорам.

– Назари Шумо ба мафҳумҳои «дӯст» ва «душман».

– Ман дӯстро тавсиф карда наметавонам ва душманро шинохта, зеро агар дӯст аст, ба ҷойи ман аст, худи ман аст, пас чӣ сон худро тавсиф кунам ва душманро, ки шинохта натавонам, пас чӣ сон назаре дошта бошам.

– Дар бораи зиндагии оилавиатон чӣ гуфтан мехоҳед?

– Ҳеҷ. Масале ҳаст, ки мегӯяд, дар бораи писарат танҳо бо шоҳ суҳбат намо, дар бораи завҷаат бо ҳеҷ кас. Ман аз ҷумлаи онҳоям, ки аз рӯйи ин масал амал мекунанд.

– Шумо чӣ гуна издивоҷ кардаед?

– Муқаррарӣ, мисли ҳама, аммо арӯсро худ интихоб кардаам.

– Ишқ ва издивоҷ. Оё издивоҷ поёни ишқ аст?

– Издивоҷ шукуфоии ишқ аст. Агар издивоҷ поёни ишқ аст, он ишқ набуда, бадбахтист.

– Ишқи аввали худро дар ёд доред?

– Кист он ки ишқи аввали худро ёд надошта бошад, ишқи дуюм, ки вуҷуд надорад.

– Ҳоло машғули чӣ коре ҳастед ва чӣ рӯзгоре доред?

– Дар зиндагии ман нав давроне расид, ки худро битавонам як каме бештар ба кори нависонавис бибахшам ва аз ин хушии бештаре барои ман несту нахоҳад буд, ҳарчанд ҳамчунонки дар болотар гуфтам, аввал ранҷ ва баъди навишта шудан хушӣ, ки ҳеҷ хушие бо он баробар намебошад.

Соли 2007